هیومیک اسید چیست؟
زمانی بود که تصور میرفت هر موجود زندهای پس از مرگ بطور کامل به عناصر تشکیل دهندهاش تجزیه شده، به طبیعت باز میگردد. گرچه این مطلب تا حدود زیادی درست است، اما از چند دهه قبل دانشمندان متوجه شدند که تجزیه بافتهای مرده همیشه بطور کامل انجام نمیشود. لااقل در مورد مواد خاص و در شرایط ویژهای میکروارگانیسمهای تجزیه کننده مواد آلی، پلیمرهای ویژهای را میسازند که به تشکیل نفت، زغالسنگ و یا مواد هیومیکی (Humic Substsnce) منجر میشود. آنچه در این مبحث مورد نظر ماست چگونگی تشکیل مواد هیومیکی میباشد.
اگر یکصد کیلوگرم بافت گیاهی، مثلاً برگ خشک را در زیر لایه نازکی از خاک قرار دهید و گرما، رطوبت و اکسیژن کافی برای آن تأمین کنید ظرف مدت چند ماه که در بهترین شرایط کمتر از یک فصل نیست، پسماندههای گیاهی به 15 کیوگرم کمپوست تبدیل میشوند. کمپوست در واقع ماده ارگانیک نیمه تجزیه شده است و با چشم غیر مسلح میتوان بافتهای گیاهی را در آن تشخیص داد.
چنانچه روند تجزیه ادامه یابد میکرو ارگانیسمهای تجزیه کننده موجود در خاک که عمدتاً از قارچهای میکروسکوپی میباشند سرانجام درمدت زمانی که هیچگاه کمتر از یکسال نخواهد بود از 15 کیلوگرم کمپوست چیزی حدود 3 کیلوگرم ماده نرم قهوهای رنگ به جای میگذارند که به آن هوموس گفته میشود. در هوموس با چشم غیرمسلح شما آثاری از بافت گیاهی مشاهده نمیکنید. اما در زیر میکروسکوپ سلولهای گیاهی قابل شناسایی هستند.
بنابراین هوموس نیز مراحل میانی تجزیه را طی میکند. اگر مجدداً شرایط مناسب برای فعالیت میکروارگانیسمها یعنی گرما، رطوبت، اکسیژن و مواد معدنی فراهم باشد، از 3 کیلوگرم هوموس در دورهای که ممکن است به دهها و یا صدها سال نیز برسد، سرانجام چیزی حدود 1 کیلوگرم ماده سیاه رنگ مایل به قهوهای به نام هیومیک اسید تشکیل خواهد شد.
مواد هیومیکی نام خود را از هوموس گرفتهاند. از آنجا که این ماده ph اسیدی ضعیف (3/8 تا 5) دارد و مشتق از هوموس میباشد به نام هیویمک اسید هم شناخته میشود. اما حقیقتاً هیچ شباهتی به اسیدهای شناخته شده چه معدنی و چه آلی ندارد. موادهیومیکی در واقع طیف وسیعی از ترکیبات آلی- معدنی گوناگون نظیر اسیدهای آمینه، پتیدها، فنولها، آلدئیدها و اسیدهای نوکلئیک در پیوند با انواع کاتیونها میباشند که مجموعاً ترکیب بسیار پیچیده و شگفتانگیزی را ساختهاند که میتوانند میلیونها سال در طبیعت دوام بیاورد و اعمال بسیار شگرفی انجام دهد که قابل قیاس با هیچ ترکیب دیگری نیست. در همه خاکهای کشاورزی هیومیک اسید بطور طبیعی وجود دارد و در واقع 80 درصد مواد ارگانیک خاک را تشکیل میدهد. میزان ایدهآل مواد آلی در خاکهای کشاورزی بین 4 تا 6 درصد است.
در خاکهای کشاورزی اروپا این میزان بین 2 تا 4 درصد و در بعضی از نقاط اروپای شرقی نظیر اوکراین به 6 درصد میرسد. اما در سرزمینهای خشک و کویری، ماده آلی خاک و به تبع آن هیومیک اسید بسیار ناچیز میباشد. بطوریکه به جز نوار ساحلی شمال، میزان ماده آلی خاک در اکثر نقاط کشور ما زیر 1 درصد و در بسیاری نقاط حتی زیر 0/1 درصد است و ملاحظه میکنید که هیومیک اسید چیز تازهای نیست و تقریباً در همه خاکها و آبهای کره زمین کم و بیش وجود دارد.
آنچه تازگی دارد شناخت ما از این مواد است. دیرزمانی نیست که متوجه شدهایم رشدگیاهان و سلامت همه موجودات زنده به نحو چشمگیری به وجود این مواد وابسته است. فقرخاکهای کشاورزی در مناطق کویری را میتوان با افزودن
مواد هیومیک جبران نمود. خوشبختانه در برخی نقاط کره زمین و از پسماندههای گیاهی اعصار بسیار دور، تودههایی از مواد هیومیکی تشکیل شده که امروزه میتواند بعنوان کود و اصلاحکننده خاک مورد نظر استفاده قرار گیرد.
تابحال کسی موفق به تجزیه کامل این ترکیب بسیار پیچیده یعنی مواد هیومیکی نشده است. اما در بررسیهای ابتدایی سه بخش عمده در آن قابل تشخیص است:
1- هیومیک اسید که در مواد قلیایی محلول و در آب و اسید نامحلول است.
2- فولویک اسید که درآب، قلیا و اسید محلول میباشد.
3- هیومین که در قلیا، اسید و آب نامحلول است.
کار بر روی این مواد بشدت و در سطح بسیار وسیعی ادامه دارد و چه بسا که در آینده و پس از پیدا شدن شناخت بیشتر از مواد هیومیک این تقسیمبندیها و نامگذاریها به کلی دگرگون شود. اما آنچه امروز میتوان گفت این است که هر یک از سه بخش فوق دارای خصوصیات ویژه خود میباشند.
چنانچه ملاحظه گردید مواد هیومیکی محصول نهایی تجزیه هر ماده آلی در شرایط ویژه و توسط میکروارگانیسمهای خاص میباشند. از آنجا که ماده اولیه آن از موجود زنده گرفته شده و توسط موجودات زنده دیگری شکل گرفته است، برای رشد دادن به هر موجود زنده دیگری کارایی و مناسبت دارند و باز به دلیل اینکه موجودات مولد مواد هیومیکی باکتریها و مخصوصاً قارچهای خاکزی غیر بیماریزا هستند به رشد اینگونه موجودات نیز بیشتر کمک میکنند. باکتریها و قارچهای پاتوژن (بیماریزا) که در تشکیل مواد هیومیکی هیچ نقشی ندارند و موجوداتی که انگل هستند از مواد هیومیکی هیچ سهمی نمیبرند. بالعکس با رشد سریع موجودات ذرهبینی غیربیماریزا، در تنگنا و محدودیت شدید نیز قرار خواهند گرفت.
کلمات کلیدی: