1-    مقدمه :

گیاهان از ابتدای تمدن بشرتاکنون کاربردهای متنوعی داشته اند گروهی به عنوان ماده غذایی تامین کننده نیازهای تغذیه ای هستند، گروهی خاصیت دارویی داشته و تسکین دهنده آلام جسمی می باشند. گیاهان دارویی اگر چه از دیر باز برای آدمیان آشنا و در بسیاری از مواقع مرهم دردهای بشر بوده است. اما پیشرفت های علمی و فناوری طی دو دهه اخیر اهمیت و نقش سازنده، گیاهان دارویی در تامین نیازهای بشر به ویژه در حیطه دارو و درمان را دو چندان ساخته است. همچنین با توجه به عوارض جانبی ناشی از استفاده داروهای شیمیایی بیشتر کشور های دنیا به داروهای گیاهی و گیاه درمانی روآورده اند.

کشور ایران دارای شرایط آب و هوایی متنوعی می باشد 11 اقلیم از 13 اقلیم جهانی، که این امر خود موجب تنوع رشد گیاهان مختلف منجمله گیاهان دارویی شده است. بهره برداری از این گیاهان هنوز آنطور که در کشورهای مترقی دنیا معمول است، در کشور ما مورد توجه قرار نگرفته است. علت آن عدم شناخت مردم از خواص این گیاهان می تواند باشد امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا من جمله شرق آسیا، اروپا گرایش شدیدی به جمع آوری و همچنین تولید گیاهان دارویی بوجود آمده است. استان سیستان و بلوچستان بدلیل برخورداری از تنوع اقلیمی، محل و رویشگاه طبیعی تعداد زیادی از گیاهان دارویی می باشد.

 چای مکی گیاهی دو منظوره است که اجزای مختلف آن میوه، فیبر، چوب مورد استفاده قرار می گیرد به طور کلی در بسیاری از کشورها، کاسبرگ این گیاه به خاطر خواص دارویی و همچنین در صنایع غذایی استفاده می شود و الیاف و چوب آن در تولید خمیر کاغذ مورد استفاده قرار می گیرد.

2-   تاریخچه چای مکی:

بیش از 300 گونه از این گیاه در سراسر جهان در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر یافت می شود.موطن اصلی این گیاه غرب آفریقا است و امروزه در سطح وسیعی در غرب آفریقا، آسیا، استرالیا از هند تا مالزی، اتریش، آمریکای مرکزی و بسیاری از کشور‍ های گرمسیر کشت می شود. این گیاه در نواحی تولید کننده به نام روسل در ساوانا نیجریه از بیشترین محبوبیت و پذیرش برخوردار است و در این منطقه به صورت گیاه زراعی کشت می شود.چای مکی بومی ایران نمی باشد و کشت این گیاه در ایران تنها در سیستان و بلوچستان گزارش شده است.

3- خصوصیات گیاه شناسی:

چای مکی با نام علمی ( Hibiscus Sabdariffa ) از خانواده مالواسه،گیاهی یکساله، شاخه دار، ارتفاعی حدود 429- 64 سانتی متر، رنگ آن سبز تیره متمایل به قرمز. برگها متناوب، رگبرگها پنجه ای و برگها دارای 7- 3 لوب و حاشیه برگها دندانه ای، بدون کرکگلها بزرگ و دمگل کوتاه، رنگ آن قرمز متمایل به زرد با مرکز تیره می باشد.

میوه ها 5/2 سانتی متر طول دارند و بوسیله کاسبرگهای گوشتی مانند که محتوی 34- 22 دانه در هر کپسول می باشد احاطه شده اند، دانه ها به رنگ قهوه ای تیره و جوانه زنی بذر بصورت اپی ژیل ( برون زمینی ) می باشد. گیاهی خودگشن و این مقدار از 68 %– 2% متغیر و توسط حشرات هم گرده افشانی می شود.

نام محلی این گیاه علاوه بر روسل در نواحی انگلیسی زبان سورل، روزل، سورل قرمز، سورل جامائیکایی، سورل هندی، سورل گینه ای و در فرانسه اوسلد و در آفریقای شمالی و خاور نزدیک روسل کاکاد نامیده می شود. در ایران این گیاه و محصول کاسبرگ آن بنامهای چای مکی یا چای مکه، چای قرمز و چای ترش شناخته می شود.

4-   اکولوژی چای مکی:

بهترین نواحی کشت این گیاه نقاطی است که دارای 125 میلی متر بارندگی و حداقل دمایی 15 درجه سانتی گراد در اول فصل رشد باشد. آب وهوای مطلوب باعث رشد سریع و منظم می شود در این نواحی درجه حرارت نباید کمتراز 21 درجه سانتی گراد برای 4 تا 8 ماه باشد. زمان کشت گیاه بسته به نوع استفاده آن فرق می کند ،اگر منظور تولید کاسبرگ باشد کشت از اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه انجام می شود و اگر منظور استفاده از شاخ و برگ آن باشد کشت در اسفند ماه صورت می گیرد .

1-4- درجه حرارت :

درجه حرارت مناسب برای جوانه زنی بذر 35 – 25 درجه سانتی گراد و 12 ساعت روشنایی و 12 ساعت تاریکی می باشد.چای مکی به یخبندان بسیار حساس ، و در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری تا ارتفاع 900 متری از سطح دریا بیشترین رشد را دارد. درجه حرارت مناسب برای رشد 5/27 –5/12 درجه سانتی گراد است .این گیاه به متوسط دما 15 درجه سانتی گراد در زمستان و 28 درجه سانتی گراد در تابستان نیاز دارد . محدوده دمایی مناسب برای رشد بین36- 10 درجه سانتی گراد و اپتیمم دما بین 32- 16 درجه سانتی گراد است .چای ترش به یخبندان حساس می باشد و بیشترین رشد را در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری دارد.

2-4- نور:

چای مکی گیاهی روز کوتاه که به تغییرات طول روز بسیار حساس است . گلدهی وقتی روزها کوتاهتر می شونداتفاق می افتد ، تعیین تاریخ کاشت بیشتر تحت تاثیر طول روز و کمتر تحت تاثیر نیاز رطوبتی قرار می گیرد. این گیاه از نظر واکنش نسبت به طول روز یک گیاه آمبی فتوپریودیک است ( یعنی گلدهی آن هم در روزهای کوتاه و هم در روزهای فوق العاده بلند انجام می گیرد). گلدهی این گیاه در شرایط روز کوتاه و نور مداوم القاء می شود. این گیاه فتوپریودیسم مشخص دارد و در محیط های مناسب کشت در روزهای کوتاه با 11 ساعت گلدهی می کند. گل دادن با کوتاه شدن روزها و کاهش شدت نور تحریک می شود.

این گیاه دوره های خشکی را تحمل می کند و دوره های خشکی در ماههای آخر رشد مطلوب می باشد جایی که بارندگی کم و ناکافی باشد آبیاری به طور منظم می تواند نتیجه موثری داشته باشد. میزان بارندگی سالیانه مناسب برای رشد 3500  - 500 میلی متر است و مناسب ترین بین 3000 - 1000 میلی متر است. بعضی واریته ها محصول رضایت بخشی را در نواحی گرم و مرطوب می دهند، اگر چه اغلب آنها اندکی به خشکی مقاومند. آبیاری به طور منظم در نقاطی که این میزان بارندگی وجود ندارد ضروری می باشد. معمولا در این نقاط زمان آبیاری هر 10 تا 15 روز در طی کشت می باشد.

4-4- خاک:

این گیاه در تمام خاکها، سبک(شنی)، متوسط (لومی)، سنگین(رسی) البته با داشتن زهکشی مناسب خوب استفاده می کند و همچنین از نظرpH  می تواند خاکهای اسیدی، خنثی، قلیایی را تحمل کند. این گیاه خاک فقیر را بخوبی تحمل می کند و در خاکهای لومی شنی با هوموس مناسب به خوبی رشد می کند. بیشتر ترجیح داده می شود در خاک کود داده شده با زهکشی مناسب کشت داده شود .این گیاه به یک خاک نفوذپذیر نیاز دارد. خاک لومی شنی که دارای هوموس باشد مناسب است. بنابراین با خاکهای متنوعی سازگار است و به شرایط غرقابی یا آب ایستادگی متحمل نخواهد بود.pH  مناسب برای این گیاه 5/8– 5/4 و اپتیمم بین 5/7 – 5/5 می باشد.

طی مطالعات و تحقیقات صورت گرفته بر روی گیاه چای ترش ملاحظه گردید که بالاترین عملکرد کاسبرگ خشک و کاسبرگ تازه از تاریخ های کاشت در ماه اردیبهشت و خرداد و استفاده از 350 کیلوگرم سولفات آمونیم و 120 کیلوگرم سولفات پتاسیم در هکتار بدست آمد. با توجه به نیاز چای ترش به نیتروژن، فسفر و پتاسیم میزان 100 کیلوگرم نیتروژن و 31 کیلو گرم فسفر و 148 کیلو گرم پتاسیم و 152 کیلو گرم کلسیم توصیه شده است. فسفر به توسعه مناسب ریشه کمک می کند و پتاسیم که سبب توانایی تحمل به خشکی، مقاومت به آفات و بیماریها در گیاهان می گردد و همچنین در بهبود کیفیت فیبرهای تولیدی نقش دارد قبل از کاشت مصرف می شود .

وجین کردن و از بین بردن علفهای هرز در ابتدای فصل رشد لازم می باشد، اما بعد از اینکه گیاه به 60- 45 سانتی متر ارتفاع رسید روی علف های هرز سایه اندازی نموده و باعث حذف علف های هرز می شود. وجین کاری در اوایل رشد گیاه لازم بوده و اولین وجین یک ماه بعد از کشت انجام می شود. علف کش توصیه شده در مزارع چای مکی جهت عملکرد فیبری بیشتر استفاده از مخلوط پرلمیترین و آمترین بمیزان 5/1 لیتر در هکتار می باشد.

گل دهی از اواخر شهریور یا اوایل مهر شروع می شود و کاسبرگها در آبان و آذر آماده برداشت می باشد.

شپشک ها بسیار حائز اهمیت می باشندو بهترین زمان سمپاشی برای کنترل آنها در بهار زمانیکه جوان هستند و حرکت می کنند می باشد . سمپاشی باید در زمانیکه شپشک ها سفید و کوچک هستند شروع شود و از اسفات و فن پیروکسی میت و یک محلول شوینده ضعیف استفاده شود .استفاده از دی متوات ها نیز برای کنترل آنها موثر می باشد. چای مکی به آفت کشها بسیار حساس است. بهترین زمان اسپری آفت کش ها اوایل صبح یا غروب آفتاب در دمای کمتر از 27 درجه سانتیگراد می باشد . و باید هر دو سطح برگ سمپاشی شوند . گیاهان بایستی 2-1 روز قبل از سمپاشی آبیاری شوند . مالاتیون و متومیل برای چای مکی مضر هستند . بیشتر آفات چای مکی را می توان بوسیله 1 قاشق از اسفات 75 درصد یا 2/1 قاشق از فلووانیلیت حل شده در یک گالن آب کنترل نمود.

9-   برداشت:
1-9- کاسبرگ :

اولین میوه ها 3 هفته بعد از گل دهی آماده برداشت می باشد. میوه ها باید قبل از ظهور هر گونه بافت چوبی در کاسبرگ جمع آوری شوند، در این مرحله کاسبرگها نازک، پیچیده و گوشتی هستند و کپسولها به آسانی جدا می شوند، کاسبرگها حدوداً 40 تا 50 روز بعد از ریزش گلبرگها به حداکثر اندازه خود می رسند. جدا کردن کاسبرگها از کپسول و خشک کردن آنها باید در حداقل زمان ممکن انجام شود در غیر این صورت کپک ها سریعاً رشد کرده باعث فساد کاسبرگها خواهد شد. میوه ها به طور مداوم از پایین به بالا می رسند به بیان دیگر گل آذین از پایین به بالا می رسد. برداشت میوه ها در صبح آسانتر از انتهای روز است در صورتی که برداشت دیر شود دمگل ها سفت شده و بایستی از قیچی باغبانی استفاده کرد .  شروع گلدهی از شهریور تا مهر می باشد و برداشت کاسبرگها در ماههای آبان و آذر است. زمان برداشت کاسبرگها با رسیدن دانه همزمان است. کاسبرگهای قرمز تازه مرطوب،  بعد از افتادن گل و قبل از خشک شدن و باز شدن غلاف دانه ها برداشت می شود. هر چه کپسول مدت بیشتری بعد از اینکه دانه ها شروع به رسیدن می کند روی گیاه باقی بماند. نور خورشید باعث ترک خوردگی کاسبرگ و فساد آن با توجه به نوع رقم  می گردد و در کیفیت آن موثر می باشد.

 برداشت کاسبرگها با دست انجام می شود و در طی مرحله برداشت باید برای جلوگیری از آلودگی با مواد خارجی و زائد به هیچ وجه کاسبرگ با زمین یا سطوح آلوده تماس پیدا نکند. کیسه ها یا مخزن های تمیز باید برای حمل از مزرعه به محل خشک کردن مورد استفاده قرار گیرد. برای جلوگیری از آلودگی زمان بین برداشت و خشک کردن باید حداقل باشد.

تقریباً هر 10 روز یکبار تا آخر فصل رشد برداشت صورت می گیرد. در حدود 3 هفته بعد از آغاز گلدهی اولین میوه ها آماده چیدن می باشند. میوه از کاسبرگهای قرمز رنگ بزرگی که تخمدانهای کوچک دانه را احاطه کرده اند تشکیل می شود. میوه ها باید قبل از ظهور هرگونه بافت چوبی در کاسبرگ جمع آوری شوند. آنها باید نازک ، پیچیده و گوشتی باشند. معمولاً کاسبرگها 30- 20 روز پس از ریزش گلبرگها ، به حداکثر اندازه خود می رسند و 20 – 10 روز پس از آن رسیدگی کامل حاصل می شود. بنابراین بهترین زمان برداشت 50- 40 روز بعد از ریزش گلبرگها می باشد. برداشت کاسبرگ از گیاه چای مکی به صورت دستی انجام می شود. بدین ترتیب کپسولها یا بصورت یک چین در انتهای فصل رشد یا طی چند چین متوالی از گل آذینهای گیاه جدا می گردند، در مرحله بعد کاسبرگها از تخمدان کپسول با دست جدا می گردند که پس از آن باید خشک شوند . برداشت شاخ و برگ برای تعلیف دام ها و  فیبرنیز از این گیاه صورت می گیرد و با توجه کاربرد کم آن در ایران از ذکر این موارد خوداری می گردد.

2-9- دانه:

10- خشک کردن:

خشک کردن را می توان به روشهای مختلفی انجام داد:

الف- خشک کردن طبیعی کاسبرگها

در این روش کاسبرگها را پس از جدا کردن از کپسولها ، روی گونی یا صفحات مشبکی که هوا در دو طرف آنها جریان داشته باشد در سایه پهن می کنند تا خشک شود

ب- خشک کردن مصنوعی کاسبرگها

در این روش از دما و جریان هوای مصنوعی برای خشک کردن کاسبرگها استفاده می گردد. بدین صورت که برای این منظور استفاده از دمای کمتر از 40 درجه سانتی گراد و استفاده از جریان هوای بالا و شدیدی خصوصاً در مراحل اولیه خشک سازی توصیه می گردد.

چای ترش یا چای مکی  درسیستان وبلوچستان  در شهرهای ایرانشهر ونیکشهر به طور گستردهای کاشت می شود در نیکشهر بخش فنوج استعداد بالقوه ای برای کاشت چای ترش دارد   نوشیدن دم کرده کاسبرگ این گیاه کاهش‌دهنده فشار خون، خـنـک‌کـنـنـده بـدن، رقـیـق و تـصـفـیـه‌کـنـنده خون، کـنترل‌کننده کلسترول خون، اختلالات کبدی   و برعکس چای که باعث دفع آهن می‌شود چای ترش خود یکی از منابع غنی آهن به شمار می‌آید

یکی از مهمترین خواص چای قرمز، شباهت ترکیبات آن با انسولین است و به همین جهت این گیاه خواص ضد دیابتی هم دارد.کاسبرگ تازه این گیاه برای سالاد،  وتهیه شربت استفاده می شود  .کاسبرگها دارای مقدار زیادی اسید سیتریک و پکتین می باشد که برای درست کردن مربا و ژله مفید است.